Home
page Documenti per la Storia dei Paesi del Medio
Volturno
MUSEO
ALIFANO
DOCUMENTI
PER LA STORIA DEI PAESI DEL MEDIO VOLTURNO
VI
DANTE
MARROCCO
ARTI
GRAFICHE ARIELLO
NAPOLI
1964
La basilica paleocristiana di S. Maria di
Compulteria (città osca poi municipio romano, distrutta nel primo Medio Evo,
presso Allignano e Dragoni) dal giorno in cui – 27 Giugno 1082 – vi fu
seppellito S. Ferrante della Real Casa di Aragona vescovo di Caiazzo, prese
praticamente titolo da lui.
Siccome con quasi
certezza era stata la chiesa cattedrale della scomparsa città che aveva la sede
vescovile[1],
ora che il territorio ecclesiastico compulterino risultava unito a quello di
Chiazzo, apparteneva di diritto a quella mensa vescovile. La tomba del santo confessore
ne aveva fatto un santuario meta di devoti pellegrinaggi, e per conseguenza
numerose erano le donazioni.
Riservandomi la
pubblicazione di molti altri documenti che riguardano l’insigne monumento
(recentemente riportato dalla Soprintendenza ai Monumenti di Napoli alle pure,
semplici e forti linee del secolo sesto), e rimandando per altre notizie a un
mio articolo e a qualche vecchia pubblicazione locale, pubblico i primi
documenti inediti che riguardano la basilica[2].
In essi appare, fra
l’altro, il casale di “Cornéllu”, nome che è corruzione di Compulteria
attraverso Coultere, come risulta in precedenti documenti dei secoli X-XI,
che riguardano S. Stefano Menecillo vescovo di Caiazzo, relativi alla
rivendicazione da lui mossa per alcuni beni della Mensa, e sulla delimitazione
dei confini della sua diocesi.
La controversia
accennata nel primo documento, risolta a favore del vescovo Jacopo nell’Ottobre
1231, dà notizia anche di un precedente atto giuridico, una donazione alla
basilica da parte di Diopoldo di Dragoni Senior[3];
e si collega pure alla rete di ospedali del Medio Volturno, dato che fra i
testimoni c’è il prete Nicola perceptor hospitalis Draconis[4].
Il secondo documento,
anch’esso una donazione, ricorda fra l’altro, la via tuttora esistente “i
ferrari”, che sarebbe quella, fra le quattro extra moenia, dal pomerio
compulterino ai quattro punti cardinali, che si dirigeva ad Occidente lungo la
destra del Volturno.
Il terzo è un
Memoriale che la terra di Allignano nel 1465 indirizza al Sovrano, affinché si
stabilisca presso S. Ferrante un monastero.
Il quarto senza data
ma della stessa epoca, riporta uno dei miracoli attribuiti al santo “in ipsa
ecclesia quiescenti”, e forse proprio durante i restauri quattrocenteschi, dei
quali si accusa la necessità nel terzo documento. Quest’ultimo è in carta
papiracea, in scrittura umanistica. Gli originali sono presso l’Archivio della
Cattedrale di Caiazzo.
In nomine Domini
Nostri Jehsu Christi Anno Incarnationis eiusdem millesimo duecentesimo
trigesimo primo et undecimo anno Imperatoris Domini nostri Frederici Dei Gratia
excellentissimi Romanorum Imperatoris et semper Augusti Rengi Sicilie et
Hierusalem Regis invictissimi Mense Octubris Indictionis quinte. Dum quidam die
dicti mensis Ego Guillelmus Draconensium Judex et alii quaplures boni homines
resideremus in Ecclesia Beate Marie de Cornello Domino Jacobo venerabili
Caiacciano Episcopo cum quibusdam sociis suis ibidem nobiscum assistente. Idem
Episcopus cepit proponete contra angelum Cerasi et Nicolaum filium eius et Adierna
uxore sua, qui cum nobilis vir Tiobuldus dimisisset Ecclesie Beate Marie de
Cornello quandam peciam de terra que est in loco ubi dicitur starcia ferrarij,
quam idem Episcopus dicebat Ecclesie pertinere, dequa omne jus et omnem
rationem sibi pertinente idem Tiobuldus ante hec tempora dederat et concesserat
eidem Ecclesie Sancte Marie. Idem Angelus Cerasi cum ussore sua iniuste
impetebat et molestabat eundem Episcopum petendo et dicendo terciam partem
dicte terre pro indiviso eiusdem pertinere atque ad jus et proprietatem eorum
spectare: que pecia de terra posita est in loco ubi ferrari dicuntur, cuius
confines tales sunt: A parte orientis est finis terra Ecclesie Sancte Marie,
quam prephatus Tiobuldus ipsi Ecclesie dedit et tradidit. A parte meridiei est
finis via vetus. A parte occidentis
est finis terra Curie Draconis. A parte septentrionis est finis terra eiusdem
Ecclesie Sancte Marie quam quondam Petrus de Calvo eidem Ecclesie dedit
tradidit atque obtulit ; quod cum Domnus Jacobus diceret se hoc ignorare,
bonorum hominum interveniente colloquio. Idem Angelus et Adierna uxor eius
ammoniti de timore Dei, reddeuntes ad cor in mei qui supra Guillelmi
Draconiensis Judicis presencia Guimundi Archipresbiteri Johannis Pocaamati
Presbiteri Nicolai Perceptoris Hospitalis Draconis, Toczolini clerici, et
aliorum quamplurium in eadem Ecclesia existencium bona eorum voluntate, ipsa
tamen Adierna uxor eius cum voluntate et auctoritate dicti Angeli viri et
mundualdi sui in cuius mundio se legibus subijacere confitebantur nulla passa
violencia, set bona sua voluntate communiter atque pro indiviso ipsa pro parte
sua cum voluntate etiam et consensu Domini nostri Tiobuldi pro redencione
peccatorum eorum et patris et matris et eorum antecessorum per liberum dederunt
tradiderunt et obtulerunt libere et absolute et absque omni condicione Deo et
Beato Ferrando Confessori in eadem Ecclesia quiescenti omne jus omne
proprietatem omnem racionem quas se dicebat in supradicta terra habere, nihil
sibi vel heredibus suis vel cuiquam alteri ad habendum exinde reservantes, sed
semper tam ipsi quam heredes eius adversus Ecclesiam taciti et quieti existant
abrenunciantes omni legi omni costitucioni tam edite quam edende omni etiam
excepcioni vel consuetudini et generaliter omni auxilio quod eos vel heredes
suos in hac parte juvare possent promittentes et obligantes se et heredes suos
anathematis catena fore ligatos jure ipso si quando contra hac donacione
tradicione obligacione atque oblatione de supra dicta terra facta vel contra
supscripta tam ipsi quam heredes sui venire temptaverint. Insuper obligaverunt
se et heredes suos exinde omni tempore contra dictam Ecclesiam esse tacitos et
quietos. Quod si forte aliquo adveniente tempore idem Angelus et Adierna uxor
sua vel heredes sui contra supradictam donacionem tradicionem atque oblacionem
venire temptaverint, obligaverunt se per guadiam Domino Jacobo Venerabili
Caiacciano Episcopo et subcessoribus eius parte ac vice Ecclesie Beate Marie de
Cornello, componere et dare solidos regales duodecim, causa rata et firma
manente. De quibus oneribus observandis et complendis in mei supradicti Judicis
Guillelmi presencia eidem dicto Domino Episcopo pro parte et vice Ecclesie
Beate Marie et successorum suorum bona quidem eorum voluntate, ipse qui supra
angelus et Adierna uxor eius et mundualdo in cuius mundio se legibus subjacere
confidebat guadiam dederunt et fidejussores seipsos et heredes suos
posuerunt ; qui obligaverunt ad pignorandum Domino Episcopo et
successoribus suis omnes res mobiles licitas et inlicitas usque ad legem, et si
necesse fuerit boves vaccas equos et porcos. Et hec omnia qualiter in mei qui
supra Guillelmi Judicis presencia acta fuerunt ad perpetuam securitatem et
firmitatem supradicte Ecclesie tibi Guimundo puplico Notario qui una nobiscum
interfuisti in instrumento puplico iniussimus. Quod scripsi ego Guimundus
puplicus Notarius eo quod rogatus interfui. Actum in Ecclesia
Sancte Marie de Cornelio coram arca Beati Ferrandi. Ego quis supra W. Judex. Ego Frater Nicolaus interfui. Ego
Abbas Gimundus interfui. Ego Tozolinus interfui.
In nomine Domini nostri
Jesu Christi. Anno nativitatis eiusdem millesimo trigesimo quadragesimo octavo.
Regnante Domino nostro Lodovico Dei gratia Hierusalem et Sicilie Rege Ducatus
Abulie Principatus Capue Provincie Forcalquerii et Pedimontis Comite Regnorum
vero eius anno primo. Die quartodecimo mensis Novembris seconde Indictionis
apud casale Cornelli Nos Petrus de Juliani castri Dragonis Judex Guillelmus
Notarius Dominaci puplicus castri Dragonis Notarius et subscripti testes ad hoc
simpliciter vocati atque rogati videlicet Dominus Johannes Angelus de Landulfo
Petrus de Luca de Dragone et Johannes de Mauro de Albiniano. Scripto presenti
duplico declaramus notum facimus et testamur quod Jannottus de Cornellu in
nostri presentia constitutus bona et gratuita sua voluntate pro remissione
anime sue patris et ma tris quorum et pro decimis omissis in perpetuum donavit
dedit e t assignavit venerabili Ecclesie sancti Ferrandi esistenti in casali
Cornelli sub episcopatu civitatis Cayactie quasdam duas pectiolas terre suas
positas in territorio castri Dragonis per fines et loca inferius designata
quarum prima posita est ubi dicitur li ferrari cui ab una parte est finis terra
ecclesie sancti Marci ad alia parte est finis terra ecclesie sancti Martini.
Alia est ibidem iuxta terram Andree de Bartho… terram Andree Petri de Alexandro
de Dragoni et alios confines una cum omnibus inferioribus et superioribus suis
et cum viis earum ibidem intrandi et exeundi ad perpetuam possessionem et
proprietatem dicte Ecclesie sancti Ferrandi dictus Jannottus tradidit atque
assignavit possidendum, nulla dicto Jannotto vel suis heredibus ex nunc in
antea conditione servata. Immo prefatus Jannottus Taddeum de Cornello
Procuratorem generalem dicte Ecclesie presentialiter per quodam baculum in
corporalem possessionem de predictis duabus petiis terrarum induxit seu
presentialiter resignavit. Etiam pro predicta sua donatione datione et assignatione
prefatus Jannottus coram nobis confessus est plurima grata merita et beneficia
recepisse et habuisse ab ecclesia sancti Ferrandi et que sperat etiam recidere
meliora et pro recompensatione ipsorum terras easdem eidem Ecclesie donavit
exinde gratiose. Etiam obligavit se prefatus Jannottus et suos eidem Ecclesie
in perpetuum prefatas terras superius nomitas difendere ab omni persona et
parte tam in sudicio quam extra sub pena uncie unius Curie Regie applicande
quam penam ego prefatus notarius tamquam persona puplica solemniter et
legittime pro parte dicte Curie stipulavi. Renuncians dictus Jannottus pro se
suisque heredibus omni juri quo posset rationabiliter se tuheri et desuper de
non veniendo contra premissa similiter dictus Jannottus ad sancta Dei Evangelia
corporaliter sacramentum prestavit. Unde ad futuram memoriam et predicte
ecclesie sancti Ferrandi cautelam presene puplicum Instrumentum exinde factum
est per manus mei predicti Notarii scriptum atque signatum subscriptione mei
predicti Judicis et testium subscriptorum subsignationibus roboratum. Quod
scripsi ego predictus Notarius quia premissis rogatus interfui et meo consueto
signo signavi. Actum Cornelli. Ego
qui supra Petrus Judex. Ego qui supra Dominus Angelus de Tragono testis sum.
Signum Crucis propter manus Johannis de Landulfo de Dragone. Signum Crucis
propter manus Petri de Luca de Dragone. Signum Crucis propter manus Johannis de
Mauro de Albiniano.
Memoriale della
Università di Alvignano al Re Ferdinando I del 1465.
Catholice Rex Ferrande de Aragonia. Vestrae
Catholicaeque Celsitudini humiliter supplicantur, et reverenter exponitur pro
parte Venerabilis Ecclesiae Sancti Ferrandi existentis in territorio castri
Albiniani, in qua jacet glorificatum Corpus Sancti Ferrandi de Aragonia
innumeris, clarissimisque miraculis insignitum. Cum sit quod alibi nos
reperiantur aliud glorificatum Corpus nominis Vestrae Celsitudinis, et cum ex
antiqua Regiaque Aragoniorum familia oriundus dicatur his Divus Ferrandus
Vestrae Celsitudinis unicum praesidium humiliter imploratur, ut ipsius Divi
Ferrandi Templum, quod labitur, et jam ruinam minatur, illa dignetur permictere
sibi comendari, et tamquam Christifidelis providere ut de fructibus ipsius
Ecclesiae ipsa Ecclesia refici possit, et reparari, necton effimere, ut digne,
honorificeque illi santissimo Corpori serviatur, quod quidem fiet, si illa
Ecclesia, quae nunc est de mensa Episcopatus eximatur, atque segregatur ab
Episcopatu, et monasterium in ea constituatur; ex quo idem sanctus Ferrandus
existat perpetuus defensor Vestre Celsitudinis, et omnipotens Deus eamdem ad
votum conservet per infinita specula saeculorum. Amen.
Ad Catholicum Ser.mum
Dominum FERDINANDUM DE ARAGONIA Universitas terrae
Albignani.
Miracula sancti
Ferdinandi de Aragonia Episcopi Calatini.
Inter alia miracula a
sanctissimo Ferrando facta temporibus nostris evidentissime haec satis manifesta
sunt, et fidelissimis testibus hoc tempore viventibus comprovata: nam cum
evenisset, quod templi tribuna rueret, et ab opificibus huius Universitatis
devozione, et pio amore huius Sancti commuti reficeretur, ipsorum opificum,
sive fabricatorum manipoli cadum vino plenum illuc attulissent, et supra
sepulcrum sancti posuissent (ecce mirabile visu) cadus ille ex omnibus
juncturis quamprimum ibi positus fuit, incepit vinum effondere, quapropter
attoniti omnes cadum illinc semoverunt, quo facto statim attractus et
perstrictus est, et nullam guttam emittebat amplius: Super qua re diu
admirantes, excogitatensque unde hoc precederet, iterum posuerunt cadum supra
sepulcrum, ut experirentur quidam esset: at clementissimus sanctus Ferrandus
volens illorum mentibus persuadere se velle, ut non supra corpus suum
cauponaretur, sed potius illud observaretur minus quam antea fecerat ex eo
eycere, sed etiam lignea cingula quibus cingebatur frangere atque solvere, quo
viso statim omnes tremor apprehendit maximus et illico.
Home page Documenti per la Storia dei Paesi del
Medio Volturno
[1] Cfr. Lanzoni F.: Le diocesi d’Italia dalle origini al secolo VI (1925). Riporta una lettera del Papa Gregorio I, con riferimento a Compulteria.
[2] Marrocco D.: La basilica paleocristiana di Allignano, su Osservatore Romano del 16 Ottobre 1962; Id.: L’arte nel Medio Volturno (Piedimonte 1964); De Jorii Pasquale: Dissertazione sul sito della distrutta città di Compulteria (Napoli 1834); Pacini: I monumenti nella provincia di Terra di Lavoro.
[3] Cfr. Documento IV: Una donazione di Diopoldo di Dragoni (junior). Vi è l’albero genealogico di Casa Dragoni.
[4] Cfr. Documento V: L’Ordine gerosolimitano in Alife.