Home page           Documenti per la Storia dei Paesi del Medio Volturno

 

MUSEO ALIFANO

DOCUMENTI PER LA STORIA DEI PAESI DEL MEDIO VOLTURNO

VI

DANTE MARROCCO

 

DOCUMENTI DELLA BASILICA DI S. FERRANTE IN ALVIGNANO

ARTI GRAFICHE ARIELLO

NAPOLI

1964

 

 

La basilica paleocristiana di S. Maria di Compulteria (città osca poi municipio romano, distrutta nel primo Medio Evo, presso Allignano e Dragoni) dal giorno in cui – 27 Giugno 1082 – vi fu seppellito S. Ferrante della Real Casa di Aragona vescovo di Caiazzo, prese praticamente titolo da lui.

Siccome con quasi certezza era stata la chiesa cattedrale della scomparsa città che aveva la sede vescovile[1], ora che il territorio ecclesiastico compulterino risultava unito a quello di Chiazzo, apparteneva di diritto a quella mensa vescovile. La tomba del santo confessore ne aveva fatto un santuario meta di devoti pellegrinaggi, e per conseguenza numerose erano le donazioni.

Riservandomi la pubblicazione di molti altri documenti che riguardano l’insigne monumento (recentemente riportato dalla Soprintendenza ai Monumenti di Napoli alle pure, semplici e forti linee del secolo sesto), e rimandando per altre notizie a un mio articolo e a qualche vecchia pubblicazione locale, pubblico i primi documenti inediti che riguardano la basilica[2].

In essi appare, fra l’altro, il casale di “Cornéllu”, nome che è corruzione di Compulteria attraverso Coultere, come risulta in precedenti documenti dei secoli X-XI, che riguardano S. Stefano Menecillo vescovo di Caiazzo, relativi alla rivendicazione da lui mossa per alcuni beni della Mensa, e sulla delimitazione dei confini della sua diocesi.

La controversia accennata nel primo documento, risolta a favore del vescovo Jacopo nell’Ottobre 1231, dà notizia anche di un precedente atto giuridico, una donazione alla basilica da parte di Diopoldo di Dragoni Senior[3]; e si collega pure alla rete di ospedali del Medio Volturno, dato che fra i testimoni c’è il prete Nicola perceptor hospitalis Draconis[4].

Il secondo documento, anch’esso una donazione, ricorda fra l’altro, la via tuttora esistente “i ferrari”, che sarebbe quella, fra le quattro extra moenia, dal pomerio compulterino ai quattro punti cardinali, che si dirigeva ad Occidente lungo la destra del Volturno.

Il terzo è un Memoriale che la terra di Allignano nel 1465 indirizza al Sovrano, affinché si stabilisca presso S. Ferrante un monastero.

Il quarto senza data ma della stessa epoca, riporta uno dei miracoli attribuiti al santo “in ipsa ecclesia quiescenti”, e forse proprio durante i restauri quattrocenteschi, dei quali si accusa la necessità nel terzo documento. Quest’ultimo è in carta papiracea, in scrittura umanistica. Gli originali sono presso l’Archivio della Cattedrale di Caiazzo.

 

 

 

I

 

In nomine Domini Nostri Jehsu Christi Anno Incarnationis eiusdem millesimo duecentesimo trigesimo primo et undecimo anno Imperatoris Domini nostri Frederici Dei Gratia excellentissimi Romanorum Imperatoris et semper Augusti Rengi Sicilie et Hierusalem Regis invictissimi Mense Octubris Indictionis quinte. Dum quidam die dicti mensis Ego Guillelmus Draconensium Judex et alii quaplures boni homines resideremus in Ecclesia Beate Marie de Cornello Domino Jacobo venerabili Caiacciano Episcopo cum quibusdam sociis suis ibidem nobiscum assistente. Idem Episcopus cepit proponete contra angelum Cerasi et Nicolaum filium eius et Adierna uxore sua, qui cum nobilis vir Tiobuldus dimisisset Ecclesie Beate Marie de Cornello quandam peciam de terra que est in loco ubi dicitur starcia ferrarij, quam idem Episcopus dicebat Ecclesie pertinere, dequa omne jus et omnem rationem sibi pertinente idem Tiobuldus ante hec tempora dederat et concesserat eidem Ecclesie Sancte Marie. Idem Angelus Cerasi cum ussore sua iniuste impetebat et molestabat eundem Episcopum petendo et dicendo terciam partem dicte terre pro indiviso eiusdem pertinere atque ad jus et proprietatem eorum spectare: que pecia de terra posita est in loco ubi ferrari dicuntur, cuius confines tales sunt: A parte orientis est finis terra Ecclesie Sancte Marie, quam prephatus Tiobuldus ipsi Ecclesie dedit et tradidit. A parte meridiei est finis via vetus. A parte occidentis est finis terra Curie Draconis. A parte septentrionis est finis terra eiusdem Ecclesie Sancte Marie quam quondam Petrus de Calvo eidem Ecclesie dedit tradidit atque obtulit ; quod cum Domnus Jacobus diceret se hoc ignorare, bonorum hominum interveniente colloquio. Idem Angelus et Adierna uxor eius ammoniti de timore Dei, reddeuntes ad cor in mei qui supra Guillelmi Draconiensis Judicis presencia Guimundi Archipresbiteri Johannis Pocaamati Presbiteri Nicolai Perceptoris Hospitalis Draconis, Toczolini clerici, et aliorum quamplurium in eadem Ecclesia existencium bona eorum voluntate, ipsa tamen Adierna uxor eius cum voluntate et auctoritate dicti Angeli viri et mundualdi sui in cuius mundio se legibus subijacere confitebantur nulla passa violencia, set bona sua voluntate communiter atque pro indiviso ipsa pro parte sua cum voluntate etiam et consensu Domini nostri Tiobuldi pro redencione peccatorum eorum et patris et matris et eorum antecessorum per liberum dederunt tradiderunt et obtulerunt libere et absolute et absque omni condicione Deo et Beato Ferrando Confessori in eadem Ecclesia quiescenti omne jus omne proprietatem omnem racionem quas se dicebat in supradicta terra habere, nihil sibi vel heredibus suis vel cuiquam alteri ad habendum exinde reservantes, sed semper tam ipsi quam heredes eius adversus Ecclesiam taciti et quieti existant abrenunciantes omni legi omni costitucioni tam edite quam edende omni etiam excepcioni vel consuetudini et generaliter omni auxilio quod eos vel heredes suos in hac parte juvare possent promittentes et obligantes se et heredes suos anathematis catena fore ligatos jure ipso si quando contra hac donacione tradicione obligacione atque oblatione de supra dicta terra facta vel contra supscripta tam ipsi quam heredes sui venire temptaverint. Insuper obligaverunt se et heredes suos exinde omni tempore contra dictam Ecclesiam esse tacitos et quietos. Quod si forte aliquo adveniente tempore idem Angelus et Adierna uxor sua vel heredes sui contra supradictam donacionem tradicionem atque oblacionem venire temptaverint, obligaverunt se per guadiam Domino Jacobo Venerabili Caiacciano Episcopo et subcessoribus eius parte ac vice Ecclesie Beate Marie de Cornello, componere et dare solidos regales duodecim, causa rata et firma manente. De quibus oneribus observandis et complendis in mei supradicti Judicis Guillelmi presencia eidem dicto Domino Episcopo pro parte et vice Ecclesie Beate Marie et successorum suorum bona quidem eorum voluntate, ipse qui supra angelus et Adierna uxor eius et mundualdo in cuius mundio se legibus subjacere confidebat guadiam dederunt et fidejussores seipsos et heredes suos posuerunt ; qui obligaverunt ad pignorandum Domino Episcopo et successoribus suis omnes res mobiles licitas et inlicitas usque ad legem, et si necesse fuerit boves vaccas equos et porcos. Et hec omnia qualiter in mei qui supra Guillelmi Judicis presencia acta fuerunt ad perpetuam securitatem et firmitatem supradicte Ecclesie tibi Guimundo puplico Notario qui una nobiscum interfuisti in instrumento puplico iniussimus. Quod scripsi ego Guimundus puplicus Notarius eo quod rogatus interfui. Actum in Ecclesia Sancte Marie de Cornelio coram arca Beati Ferrandi. Ego quis supra W. Judex. Ego Frater Nicolaus interfui. Ego Abbas Gimundus interfui. Ego Tozolinus interfui.

 

 

II

 

In nomine Domini nostri Jesu Christi. Anno nativitatis eiusdem millesimo trigesimo quadragesimo octavo. Regnante Domino nostro Lodovico Dei gratia Hierusalem et Sicilie Rege Ducatus Abulie Principatus Capue Provincie Forcalquerii et Pedimontis Comite Regnorum vero eius anno primo. Die quartodecimo mensis Novembris seconde Indictionis apud casale Cornelli Nos Petrus de Juliani castri Dragonis Judex Guillelmus Notarius Dominaci puplicus castri Dragonis Notarius et subscripti testes ad hoc simpliciter vocati atque rogati videlicet Dominus Johannes Angelus de Landulfo Petrus de Luca de Dragone et Johannes de Mauro de Albiniano. Scripto presenti duplico declaramus notum facimus et testamur quod Jannottus de Cornellu in nostri presentia constitutus bona et gratuita sua voluntate pro remissione anime sue patris et ma tris quorum et pro decimis omissis in perpetuum donavit dedit e t assignavit venerabili Ecclesie sancti Ferrandi esistenti in casali Cornelli sub episcopatu civitatis Cayactie quasdam duas pectiolas terre suas positas in territorio castri Dragonis per fines et loca inferius designata quarum prima posita est ubi dicitur li ferrari cui ab una parte est finis terra ecclesie sancti Marci ad alia parte est finis terra ecclesie sancti Martini. Alia est ibidem iuxta terram Andree de Bartho… terram Andree Petri de Alexandro de Dragoni et alios confines una cum omnibus inferioribus et superioribus suis et cum viis earum ibidem intrandi et exeundi ad perpetuam possessionem et proprietatem dicte Ecclesie sancti Ferrandi dictus Jannottus tradidit atque assignavit possidendum, nulla dicto Jannotto vel suis heredibus ex nunc in antea conditione servata. Immo prefatus Jannottus Taddeum de Cornello Procuratorem generalem dicte Ecclesie presentialiter per quodam baculum in corporalem possessionem de predictis duabus petiis terrarum induxit seu presentialiter resignavit. Etiam pro predicta sua donatione datione et assignatione prefatus Jannottus coram nobis confessus est plurima grata merita et beneficia recepisse et habuisse ab ecclesia sancti Ferrandi et que sperat etiam recidere meliora et pro recompensatione ipsorum terras easdem eidem Ecclesie donavit exinde gratiose. Etiam obligavit se prefatus Jannottus et suos eidem Ecclesie in perpetuum prefatas terras superius nomitas difendere ab omni persona et parte tam in sudicio quam extra sub pena uncie unius Curie Regie applicande quam penam ego prefatus notarius tamquam persona puplica solemniter et legittime pro parte dicte Curie stipulavi. Renuncians dictus Jannottus pro se suisque heredibus omni juri quo posset rationabiliter se tuheri et desuper de non veniendo contra premissa similiter dictus Jannottus ad sancta Dei Evangelia corporaliter sacramentum prestavit. Unde ad futuram memoriam et predicte ecclesie sancti Ferrandi cautelam presene puplicum Instrumentum exinde factum est per manus mei predicti Notarii scriptum atque signatum subscriptione mei predicti Judicis et testium subscriptorum subsignationibus roboratum. Quod scripsi ego predictus Notarius quia premissis rogatus interfui et meo consueto signo signavi. Actum Cornelli. Ego qui supra Petrus Judex. Ego qui supra Dominus Angelus de Tragono testis sum. Signum Crucis propter manus Johannis de Landulfo de Dragone. Signum Crucis propter manus Petri de Luca de Dragone. Signum Crucis propter manus Johannis de Mauro de Albiniano.

 

 

III

 

Memoriale della Università di Alvignano al Re Ferdinando I del 1465.

 

Catholice Rex Ferrande de Aragonia. Vestrae Catholicaeque Celsitudini humiliter supplicantur, et reverenter exponitur pro parte Venerabilis Ecclesiae Sancti Ferrandi existentis in territorio castri Albiniani, in qua jacet glorificatum Corpus Sancti Ferrandi de Aragonia innumeris, clarissimisque miraculis insignitum. Cum sit quod alibi nos reperiantur aliud glorificatum Corpus nominis Vestrae Celsitudinis, et cum ex antiqua Regiaque Aragoniorum familia oriundus dicatur his Divus Ferrandus Vestrae Celsitudinis unicum praesidium humiliter imploratur, ut ipsius Divi Ferrandi Templum, quod labitur, et jam ruinam minatur, illa dignetur permictere sibi comendari, et tamquam Christifidelis providere ut de fructibus ipsius Ecclesiae ipsa Ecclesia refici possit, et reparari, necton effimere, ut digne, honorificeque illi santissimo Corpori serviatur, quod quidem fiet, si illa Ecclesia, quae nunc est de mensa Episcopatus eximatur, atque segregatur ab Episcopatu, et monasterium in ea constituatur; ex quo idem sanctus Ferrandus existat perpetuus defensor Vestre Celsitudinis, et omnipotens Deus eamdem ad votum conservet per infinita specula saeculorum. Amen.

Ad Catholicum Ser.mum Dominum FERDINANDUM DE ARAGONIA Universitas terrae Albignani.

 

 

IV

 

Miracula sancti Ferdinandi de Aragonia Episcopi Calatini.

 

Inter alia miracula a sanctissimo Ferrando facta temporibus nostris evidentissime haec satis manifesta sunt, et fidelissimis testibus hoc tempore viventibus comprovata: nam cum evenisset, quod templi tribuna rueret, et ab opificibus huius Universitatis devozione, et pio amore huius Sancti commuti reficeretur, ipsorum opificum, sive fabricatorum manipoli cadum vino plenum illuc attulissent, et supra sepulcrum sancti posuissent (ecce mirabile visu) cadus ille ex omnibus juncturis quamprimum ibi positus fuit, incepit vinum effondere, quapropter attoniti omnes cadum illinc semoverunt, quo facto statim attractus et perstrictus est, et nullam guttam emittebat amplius: Super qua re diu admirantes, excogitatensque unde hoc precederet, iterum posuerunt cadum supra sepulcrum, ut experirentur quidam esset: at clementissimus sanctus Ferrandus volens illorum mentibus persuadere se velle, ut non supra corpus suum cauponaretur, sed potius illud observaretur minus quam antea fecerat ex eo eycere, sed etiam lignea cingula quibus cingebatur frangere atque solvere, quo viso statim omnes tremor apprehendit maximus et illico.

  Home page            Documenti per la Storia dei Paesi del Medio Volturno

 



[1] Cfr. Lanzoni F.: Le diocesi d’Italia dalle origini al secolo VI (1925). Riporta una lettera del Papa Gregorio I, con riferimento a Compulteria.

[2] Marrocco D.: La basilica paleocristiana di Allignano, su Osservatore Romano del 16 Ottobre 1962; Id.: L’arte nel Medio Volturno (Piedimonte 1964); De Jorii Pasquale: Dissertazione sul sito della distrutta città di Compulteria (Napoli 1834); Pacini: I monumenti nella provincia di Terra di Lavoro.

[3] Cfr. Documento IV: Una donazione di Diopoldo di Dragoni (junior). Vi è l’albero genealogico di Casa Dragoni.

[4] Cfr. Documento V: L’Ordine gerosolimitano in Alife.